Główną przyczyną wysokich stężeń zanieczyszczeń pyłowych nadal pozostaje spalanie w domowych piecach paliw stałych, a stężeń dwutlenku azotu (NO2) w miastach przede wszystkim transport;
• Mimo polepszających się wyników jakości powietrza na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, w polskich miastach notowane są nadal poziomy zanieczyszczeń dalekie od zaktualizowanych we wrześniu 2021 r. norm rekomendowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO);
• Suma planowanych kosztów działań ujętych w programach ochrony powietrza to około 50,43 mld zł do wydatkowania w przeciągu 6 lat, w tym 88% kosztów całkowitych to koszt wymiany pieców/kotłów;
• W większości województw nie będzie można stosować kotłów pozaklasowych już od roku 2022-2024 – tylko podlaskie i warmińsko-mazurskie nie wprowadziły uchwał antysmogowych;
• Aby rzetelnie monitorować jakość powietrza w Polsce, konieczna jest integracja systemów pomiaru, a także uzupełnienie danych o informacje dotyczące przyczyn występowania zanieczyszczeń.

UN Global Compact Network Poland w ślad za raportami z 2016 r. i 2018 r. powraca w  nowym raporcie do tematu jakości powietrza w naszym kraju. Od czasu ostatniej publikacji przyjęto m.in. kolejne programy ochrony powietrza z nowymi celami. Czy założone w nich cele redukcji stężeń na rok 2026 uda się osiągnąć? Jak wygląda sytuacja w polskich miastach, szczególnie tych o statusie uzdrowiska? Jakie są największe wyzwania i całościowe koszty niezbędnej modernizacji?

Działania naprawcze w programach ochrony powietrza skupiają się przede wszystkim na redukcji emisji z indywidualnych systemów grzewczych na paliwa stałe i w większości  programów rozłożone zostały na lata 2021-2026. Innymi słowy planuje się, że po 2026 r. nastąpi wyraźna poprawa jakości powietrza w naszym kraju.
Jak jest obecnie? Jest lepiej, ale nie w miastach. 
Wyniki analiz pomiarów stężeń zanieczyszczeń, wykonywanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, wskazują na systematyczną poprawę jakości powietrza, zwłaszcza w zakresie pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 (dotyczy to obszaru całego kraju, w tym także uzdrowisk). Średnie roczne stężenia benzo(a)pirenu, który ma szczególnie istotny negatywny wpływ na zdrowie ludzi, zmniejszyły się także w ostatnich latach, jednak postęp w redukcji stężeń tego zanieczyszczenia nie ma tak dużego tempa jak w przypadku pyłu zawieszonego. Przekroczenia poziomu docelowego benzo(a)pirenu nadal obejmują znaczne obszary Polski i stanowią poważny problem i zagrożenie dla zdrowia ludzi.

Do redukcji stężeń zanieczyszczeń przyczyniają się w głównej mierze prowadzone działania naprawcze, ale wpływ na jakość powietrza mają także warunki meteorologiczne panujące w danym roku. Dlatego też warto zwrócić uwagę, że także pandemia mogła wpłynąć na obniżony poziom zanieczyszczeń w roku 2020, w szczególności dwutlenku azotu, spowodowany wprowadzonym lockdownem i związanymi z nim ograniczeniami w możliwości przemieszczania się.
Główną przyczyną występowania wysokich stężeń zanieczyszczeń pyłowych jest spalanie w domowych piecach paliw stałych. Z kolei za przekroczenia standardów stężeń dwutlenku azotu (NO2) w miastach odpowiada przede wszystkim transport. Mimo polepszających się wyników na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, w polskich miastach notowane są nadal poziomy zanieczyszczeń dalekie od rekomendowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).
– Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że z powodu zanieczyszczonego powietrza na świecie umiera rocznie nie mniej niż 8 milionów ludzi, z czego nie mniej niż 500 tysięcy w Europie. Według WHO, aż 33 na 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w Unii Europejskiej znajduje się w Polsce. Jakość powietrza w Polsce nie spełnia norm WHO, czego konsekwencją jest przedwczesna śmierć około 47 tysięcy osób rocznie – pisze w wstępie do raportu Kamil Wyszkowski, Przedstawiciel Krajowy i Dyrektor Wykonawczy UN Global Compact Network Poland.

Dotychczasowe działania w zakresie redukcji zanieczyszczeń powietrza pokazują, że jest to proces długotrwały i na mierzalne efekty działań trzeba czekać. Dodatkową barierą są koszty niezbędne do realizacji działań naprawczych.
Ile to kosztuje?
Do realizacji działań zawartych w uchwałach antysmogowych niezbędne są środki finansowe skierowane na wsparcie wymiany przestarzałych instalacji, edukację mieszkańców w zakresie konieczności realizacji tych działań, a także na systematyczne kontrole przestrzegania realizacji przepisów. Środki te znajdują się w rządowych programach np. Czyste Powietrze czy Stop Smog, ale również w regionalnych programach operacyjnych, projektach unijnych (np. LIFE) czy środkach własnych gmin. Suma planowanych kosztów działań ujętych w programach ochrony powietrza to około 50,43 mld zł do wydatkowania w przeciągu 6 lat. Przy czym należy pamiętać, że w większości tych programów nie uwzględniono kosztów termomodernizacji, więc koszty podejmowanych działań są jeszcze wyższe. Koszty wymiany pieców/kotłów to ponad 44 miliardy zł i mają one największy udział sięgający aż 88% kosztów całkowitych. 

Potrzebne regulacje i edukacja
Poza kosztami, jako problem gminy wskazują także ciągle niską świadomość mieszkańców, co do konieczności podjęcia działań – wynika z badań ankietowych zawartych w raporcie. Gminy koncentrują się głównie na kontynuacji dotychczasowych strategii, w tym na wymianie indywidualnych źródeł ciepła, powiększeniu powierzchni zielonych, inwestycjach w zakresie transportu zbiorowego oraz inwentaryzacjach źródeł ciepła. Jako priorytety wskazują przede wszystkim, oprócz kontynuacji obecnie realizowanych działań, konieczność wdrożenia bardziej restrykcyjnych norm dla paliw stałych oraz wprowadzenie przepisów wspomagających egzekwowanie prawa, zwłaszcza w odniesieniu do kontroli palenisk. Chcąc ograniczyć zanieczyszczenie powietrza, w szczególności w zakresie dwutlenku azotu, gminy, szczególnie aglomeracje, inwestują także w infrastrukturę rowerową oraz ekologiczny transport publiczny.

Priorytetami dla respondentów ankiet są przede wszystkim: kontynuacja działań w zakresie ochrony powietrza, dostępność i pozyskanie środków oraz wprowadzanie nowych przepisów prawa ułatwiających finansowanie i prowadzenie działań w zakresie ochrony powietrza.

Geografia ma znaczenie
Pojawiające się nadal przekroczenia wartości normatywnych obserwowane są w głównej mierze w strefach Polski południowej i świadczą o konieczności prowadzenia dalszych, zintensyfikowanych działań naprawczych na rzecz poprawy jakości powietrza. Jednym z głównych narzędzi do redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza z indywidualnych systemów ogrzewania są uchwały sejmików samorządowych, tzw. uchwały antysmogowe. Uchwały antysmogowe zostały uchwalone w 14 województwach, tylko podlaskie i warmińsko-mazurskie nie wprowadziły żadnych ograniczeń. 
Większość uchwał wprowadza ograniczenia dotyczące jakości paliw stałych oraz zakaz stosowania pieców/kotłów pozaklasowych (kopciuchów). W większości województw nie będzie można stosować kotłów pozaklasowych już od roku 2022-2024. Intensywność wymian pieców nie przebiega jednak na terenie kraju w sposób równomierny. Niestety są regiony pozostające w tyle, a także takie, które są już bardzo zaawansowane. Do tych drugich należy Miasto Kraków, gdzie wymieniono ok. 80% źródeł ciepła, z czego 40% w ostatnich kilku latach. Największe liczby w zakresie planowanych wymian, a więc także największe nakłady finansowe na ten cel, zaplanowane są w województwach: wielkopolskim, dolnośląskim, mazowieckim, podkarpackim i małopolskim. 

Nie tylko ilości, ale także przyczyny zanieczyszczeń
Możliwość monitorowania efektów realizowanych działań naprawczych jest bardzo ważnym aspektem zarządzania jakością powietrza. Samorządy w Polsce korzystają w dużej mierze z ułatwień informatycznych w zakresie inwentaryzacji emisji i obliczeń efektu ekologicznego. Jednakże pozostaje wciąż duża grupa miast, która chętnie wdrożyłaby odpowiednie rozwiązania, ale z różnych przyczyn (finansowych, kadrowych) nie może sobie na to pozwolić. Ujednolicenie narzędzi i metod wydaje się jednym z ważniejszych aspektów porządkujących sytuację związaną z realizacją działań i w konsekwencji przyczyniających się do poprawy jakości powietrza. Wśród rozwiązań, które zyskują na popularności znajdują się przede wszystkim urządzenia do bieżącego monitoringu jakości powietrza. Sama analiza zanieczyszczeń może jednak okazać się niewystarczająca, o ile dane nie wskazują także ich przyczyny. 
Aby móc efektywnie walczyć ze smogiem, dane dotyczące jakości powietrza na danym obszarze warto zestawić z danymi na temat udziałów źródeł zanieczyszczeń w tym obszarze. Obecne technologie w różnym stopniu wspierają gminy w procesie przekształcania się w prawdziwe zrównoważone zielone miasta, jednak do tego konieczna jest odpowiednia integracja istniejących już systemów.

Konieczne kompleksowe działania
Zaangażowanie wszystkich interesariuszy od instytucji rządowych, poprzez samorząd regionalny, a kończąc na samorządach lokalnych, jest niezbędnym czynnikiem do osiągnięcia sukcesu w zakresie poprawy jakości powietrza, na co wskazują doświadczenia z lat poprzednich.
Kierunki działań związanych z poprawą jakości powietrza wpisano jednak jako priorytetowe na najbliższe lata, co może dawać realną szansę na poprawę sytuacji w perspektywie do 2030 r.

Raport “Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działa naprawczych” dostępny jest na stronie UN Global Compact Network Poland: https://bit.ly/35Z0BOf

Pobierz: Raport "Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działań naprawczych"

O raporcie
Raport UN Global Compact Network Poland „Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działań naprawczych” ma na celu ocenę wyników działań w zakresie monitorowania
jakości powietrza w Polsce, z uwzględnieniem norm WHO i nadal powszechnego zjawiska smogu w miastach. Zawiera on również barometr rekomendacji dla miast i gmin w Polsce na rzecz polepszenia jakości powietrza w ich regionie. Do udziału w raporcie zostali zaproszeni przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej, biznesu oraz reprezentanci ośrodków naukowych, organizacji pozarządowych i instytucji międzynarodowych. Istotną część raportu stanowią także wyniki ankiety nt. działań samorządów na rzecz poprawy jakości powietrza. W badaniu ankietowym skupiono się w głównej mierze na przeglądzie rodzaju, efektywności i monitoringu podejmowanych działań, bazując na dotychczasowych doświadczeniach europejskich.

Kontakt dla mediów:
Marta Rogalska

690 019 501